Μονοπώλιο και
χαρακτηριστικά του μονοπωλίου
Η αγορά ενός προϊόντος μπορεί να χαρακτηριστεί μονοπωλιακή, όταν το προϊόν αυτό παράγεται και
προσφέρεται από μια μόνο επιχείρηση. Συνήθως όμως υπάρχουν αρκετά αγαθά που ικανοποιούν εξίσου ή
σχεδόν εξίσου καλά την ίδια ανάγκη. Για παράδειγμα, αναπτήρας και τα σπίρτα.
Εφόσον υπάρχουν αγαθά που μπορεί το ένα να υποκαταστήσει το άλλο στην
κατανάλωση, είναι δύσκολο να υπάρξει μονοπώλιο για την ικανοποίηση της σχετικής
ανάγκης. Συνεπώς για την ύπαρξη μονοπωλίου απαιτούνται δύο χαρακτηριστικά:
α) μια μόνο επιχείρηση να παράγει
και να προσφέρει το προϊόν και
β) έλλειψη άλλων προϊόντων που να
ικανοποιούν την ίδια ανάγκη εξίσου ικανοποιητικά, δηλαδή έλλειψη στενών
υποκατάστατων.
Παράδειγμα μονοπωλίου στην Ελλάδα μπορούν να θεωρηθούν τα κρατικά μονοπώλια, όπως ο Οργανισμός
Σιδηροδρόμων Ελλάδος (ΟΣΕ), η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ).
Αιτίες δημιουργίας μονοπωλίου
Βασικές αιτίες για τη δημιουργία μονοπωλίου στην παραγωγή ενός προϊόντος είναι οι ακόλουθες:
α) Η πρώτη ύλη που είναι
απαραίτητη για την παραγωγή του προϊόντος βρίσκεται στην κατοχή ενός ατόμου ή
μιας επιχείρησης. Για παράδειγμα, η ιδιοκτησία και η εκμετάλλευση μιας ιαματικής πηγής.
β) Η αποκλειστική κατοχή από μία
επιχείρηση της γνώσης και τεχνολογίας που απαιτείται για την παραγωγή του
προϊόντος. Για παράδειγμα, η ανακάλυψη ενός νέου φαρμάκου. Υπάρχουν βεβαίως επιχειρήσεις που παράγουν
συγγενή προϊόντα και μπορεί να δημιουργήσουν κάποιο υποκατάστατο.
γ) To ίδιο το κράτος με νόμο αναλαμβάνει την
αποκλειστική παραγωγή και τη διάθεση ενός προϊόντος. Σκοπός
σε αυτήν την περίπτωση είναι η εξυπηρέτηση του κοινωνικού
συμφέροντος και όχι η μεγιστοποίηση του κέρδους. Παραδείγματα είναι, όπως
αναφέραμε παραπάνω, η ΔΕΗ, ο ΟΣΕ.
δ) Ο θεμιτός ή
αθέμιτος ανταγωνισμός των επιχειρήσεων στα πλαίσια της ελεύθερης οικονομίας. Ορισμένες
επιχειρήσεις δεν μπορούν να ανταποκριθούν στον ανταγωνισμό για την
κατάκτηση της αγοράς και λόγω ζημιών διακόπτουν την παραγωγή τους. Η σταδιακή
μείωση του αριθμού των επιχειρήσεων και η τελική επικράτηση μόνο της
ισχυρότερης επιχείρησης, δημιουργεί μονοπώλιο.
Συμπεριφορά της
μονοπωλιακής επιχείρησης
Η μονοπωλιακή επιχείρηση κυριαρχεί στην αγορά του προϊόντος που παράγει, αφού δεν έχει κανέναν ανταγωνισμό
και έτσι έχει τη δυνατότητα να προσδιορίζει την τιμή του προϊόντος της. Η
καμπύλη ζήτησης όμως του προϊόντος τη δεσμεύει, γιατί όσο μεγαλύτερη τιμή
επιβάλλει στο προϊόν τόσο μειώνεται η ζητούμενη ποσότητα. Για το λόγο αυτό η
μονοπωλιακή επιχείρηση έχει δύο επιλογές: ή να προσδιορίσει την τιμή του
προϊόντος και να δει τι ποσότητα παραγωγής είναι διατεθειμένοι να απορροφήσουν
οι καταναλωτές στην τιμή αυτή, ή να προσδιορίσει την ποσότητα του προϊόντος που
θα παράγει και να δει σε ποια τιμή μπορεί να την απορροφήσουν οι καταναλωτές.
Κριτήριο για να αποφασίσει σε ποια τιμή θα πουλήσει το προϊόν της είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους
της, δηλαδή, θα επιβάλλει μια τιμή τέτοια, ώστε η διαφορά μεταξύ του Συνολικού
Εσόδου και του Συνολικού Κόστους να είναι η μεγαλύτερη δυνατή. Μόλις επιτευχθεί
η μεγιστοποίηση, η μονοπωλιακή επιχείρηση βρίσκει τη θέση ισορροπίας, με την
έννοια ότι δεν υπάρχει κίνητρο για μεταβολή ούτε της παραγόμενης ποσότητας ούτε
της τιμής.
Άλλες ενέργειες στις οποίες μπορεί να προβεί η μονοπωλιακή επιχείρηση για να αυξήσει το κέρδος της
είναι η μείωση του κόστους παραγωγής και η αύξηση της ζήτησης για το προϊόν
της. Μείωση του κόστους παραγωγής μπορεί να επιτευχθεί με την κατάλληλη
οργάνωση της επιχείρησης και την εισαγωγή βελτιωμένης τεχνολογίας στην
παραγωγή.
Αύξηση της ζήτησης του προϊόντος που παράγει, επομένως και αύξηση των πωλήσεων μπορεί να
επιτευχθεί με διάφορους τρόπους, όπως, για παράδειγμα, με τη διαφήμιση. Η
διαφήμιση σκοπό έχει να πείσει τα άτομα που δεν καταναλώνουν το προϊόν να γίνουν
καταναλωτές του.